نور در معماری

در میان رشته های هنری ، معماری را می توان مردمی ترین ، عینی ترین و در یک کلمه فرهنگی ترین نوع هنرهای مردمی در میان جوامع بشری به شمار آورد. در واقع اگر در یک نگاه جامع و فراگیر، فرهنگ و تمدن را ملازم همیشگی هم بدانیم و آنها را دو روی یک سکه یعنی هر آنچه که در زندگی فردی و اجتماعی انسان ها مثل سکه رایج به شمار آوریم ، معماری نقطه تلاقی ، اشتراک و اوج این دو است. چرا که از یک طرف با زندگی عادی تمامی اقشار جامعه از فقیر و غنی گرفته تا مرد، زن ، کودک ، بزرگسال ، فرهیخته و عامی در ارتباط است و از طرف دیگر برای تمامی گروههای یاد شده به عنوان یک پدیده هنری مطرح است. هیچ مدنیتی بدون شهر و شهرسازی و هیچ شهری (در عین حال که خود نیز پدیده ای معمارانه محسوب می شود) بدون وجود بناها و ساختمان ها و آثار معماری معنی و مفهوم ندارد. یعنی کل مدنیت و جریان های فرهنگی در بدنه هنر (یا صنعت) معماری جاری است و حیات دارد. به عبارت دیگر، قدم زدن در یک کوچه ، خیابان و شهر، قدم زدن در فرهنگ ، باورها و اعتقادها، جهان بینی و ایدئولوژی و تمدن آن سرزمین است.

بنابراین معماری خاص مساجد و اماکن مذهبی ، بناهای مسکونی ، دانشگاه ها، مدارس و بازار در کیفیت عبادت ، زندگی ، کسب علم و مهارت و اقتصاد موضوعیت و نقش عمده ای دارد. با این حساب ، نقد معماری معاصر پایی در فرهنگ عمومی جامعه دارد و پایی در معیارها و مبانی ناب زیبایی شناسانه و هنری و علمی. فرهنگ عرصه گسترده و عمیقی است که از باورها و تفکرات مابعدالطبیعه گرفته تا اقلیم و آب و هوای طبیعی را در خود جمع می کند و با خود بروز و ظهور می دهد. نمی خواهیم وارد بحث فلسفی مبانی سنت و مدرنیته جامعه معاصر خود شویم. اما اجمالا باید اقرار و قبول کرد که بحث تهاجم فرهنگی ، خواسته یا ناخواسته در معماری و شهرسازی و به تبع آن در مدنیت معاصر ما منشائ اثر است و آثار سوئی برجای گذاشته است. به عنوان مثال ، شاید خیلی راحت بتوان با توجه به اختراع برق و سیستم های صوتی الکترونیکی و آمپلی فایر و بلند گو ضرورت وجودی عنصری چون مناره ها را در معماری مساجد اسلامی مورد سوال و انکار قرار داد، اما اولا آیا فلسفه وجودی مناره تنها به صدای اذان و مناجات خلاصه می شود؟ ثانیا آیا درخصوص موارد دیگر هم مساله به همین سادگی است؟ مثلا اگر روزی علما و مجتهدان احیانا، فتوا دهند که می توان به وسیله ارتباط تلفنی ، تلویزیونی ، اینترنتی یا ماهواره ای و انواع وسایل و شیوه های مخابراتی دیگر نماز جماعت برگزار کرد و مراسم مذهبی بجا آورد، می توان در ضرورت وجودی خود مساجد نیز تشکیک کرد؟ البته شاید در اینجا به ذکر مثالی بسیار استثنایی و ناممکن اقدام کرده باشیم ، اما موارد و نمونه هایی در شهرسازی و معماری مسکونی ما اتفاق افتاده است که دست کمی از مثال یاد شده نداشته اند! یک مثال ساده بحث نور و روشنایی در معماری مدرن معاصر است.

می دانیم که ایران سرزمینی است نیمه خشک و نسبتا آفتابی. همان طور که بسیاری از نویسندگان و محققان ایرانی و غیرایرانی متذکر شده اند ایرانیان حساس ترین مردم جهان نسبت به طراحی نور و نورپردازی اماکن معماری و میزان و کیفیت سایه و روشنایی آن هستند. نور در معماری سنتی ایرانی عاملی اساسی و تعیین کننده در طراحی کل فضاهای بزرگ و کوچک آثار معماری است. در این میان مولفه های فرهنگی دیگر، از باورهای مذهبی و حلال و حرامهای شرعی گرفته تا فرهنگ همسایگی منشائ اثر است.

معماران سنتی ما نهایتا با توجه به برآیندی از تمامی موارد ذکر شده به قاعده ها و قوانین مشخص و خاصی دست یافته اند که در اجرای آثار و ساخت و ساز بناها شایع و رایج بوده است. کشور ما اقلیمی نیمه خشک و آفتابی دارد. در چنین کشور و فرهنگی هم نور اهمیت و ارزش دارد، هم سایه. در متون کلاسیک و کهن ادبی ما کمتر می توان به تعابیر و اصطلاحاتی چون سایه شوم جنگل تاریک و مخوف و غیره برخورد کرد. در عوض به جای جنگل تاریک بسیاری مواقع به تعبیر جنگل انبوه بر می خوریم. یا کسی را زیر سایه خود گرفتن به معنای پناه دادن و یا مترادف زیربال و پرگرفتن است. الغرض ، همین مثالها و نمونه های گفتاری و ادبی حاکی از آن است که نور و سایه یک عامل مهم فرهنگی نزد ایرانیان است. به این ترتیب ، ملاحظه می کنیم که اولا جهت امتداد کوچه ها و خیابان ها کاملا متاثر از حرکت خورشید در آسمان است. در شرایط یکسان از نظر دسترسی به امکانات و موقعیت هایی مثل وجود چشمه و آب و ارتفاع و نزدیکی به ارک حکومتی و بازار و غیره ، بالا یا پایین بودن جغرافیایی شهری به جهت نور آفتاب در فصول سال و شمالی و جنوبی بودن بستگی دارد. (یعنی جنوب شهر برابر با پایین شهر است) در چنین حالاتی معماران سنتی می کوشند که ضمن ایجاد سایه و جلوگیری از تابش مستقیم نور (بویژه در مناطق گرمسیر) از حداکثر پنجره های بزرگ و متعدد در ساخت و ساز بنا بهره ببرند. پنجره های بزرگ و متعددی که ضمن تامین روشنایی منزل و ایجاد چشم انداز، مسیرهایی برای جریان یافتن هوا و نسیم هستند. اضافه بر موارد ذکر شده ، مساله حریم همسایگی نیز مطرح است. اگر در معماری شهرهای قدیمی که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده اند دقت کنیم ، بندرت با پنجره ای مواجه می شویم که به داخل حریم خانه همسایه (بویژه اتاق نشیمن) دید داشته باشد. با وجود چنین نکات و مواردی است که می توانیم درباره شهرهای سنتی براحتی از کلمه بافت استفاده کنیم.

یعنی مجموعه بناهای چنین شهرهایی هر یک با دیگر بناها تناسبات و ارتباطهای ویژه ای دارند که همین موارد به عنوان گره های بافت مطرح هستند. اما در شهرسازی مدرن از چنین بافتی خبری نیست. خانه ها و بناهای شهرهای جدید فقط در کنار هم هستند، با کمترین ارتباط و تناسبی. به عنوان مثال ، در بخش عمده ای از محلات تهران ، اصفهان ، همدان و شهرهای بزرگ دیگر، بویژه در مناطقی که در همان محلات قدیمی آپارتمان سازی شده ، اکثر پنجره ها نسبت به خانه های همسایه دید دارند. از طرفی هنوز هم فرهنگ مردم ما در این گونه موارد تغییر ماهوی نکرده است.

پس اجبارا انواع خاصی از پرده ها متداول می شود؛ پرده هایی که گاهی با دیوار تفاوت چندانی ندارند. البته تاسیسات و وسایل برقی ای مثل کولر (برای ایجاد جریان هوا)، لامپ و مهتابی (برای روشنایی)، شوفاژ و غیره تسکین دهنده بوده اند ؛ اما چاره سازنه! مثلا فصل اوج گرما از ۲۰ روز و یک ماه به چهار، پنج ماه افزایش یافته است و کولر باید روشن باشد. خیلی از خاموش کردن آنها نگذشته که باید شوفاژها را روشن کرد یا در برخی از منازل هنگام روز هم باید چراغ روشن کرد. جالب اینجاست که اگر در موارد محدودی ، خانه های مسکونی طوری ساخته شده که پنجره ها به جایی دید ندارند به دلیل مرسوم شدن همان انواع پرده های یاد شده ، اهل منزل از داشتن چشم انداز آسمان محرومند (بگذریم از آن که انسان عصر مدرن میانه چندانی با آسمان و ماه و ستاره و ابر و پرنده ندارد!) الغرض ، در معماری اندازه ، ارتفاع ، جهت جغرافیایی ، تعداد و نسبت (و نزدیکی و دوری) آن با همسایگان موضوعیت دارد ؛ هم از نظر علمی و تخصصی ، هم از نظر نوع باورهای فرهنگی و هم از جهت اقلیم و آب و هوا. غفلت و بروز اشتباه در هر یک از موارد یاد شده مستقیما بر کیفیت زندگی افراد یک جامعه تاثیرگذار خواهد بود